Bazylika prymasowska Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Gnieźnie (zwana także: archikatedrą gnieźnieńską lub sanktuarium św. Wojciecha) – gotycki kościół katedralny znajdujący się na Wzgórzu Lecha w Gnieźnie. Kościół jest dedykowany Najświętszej Marii Pannie, nosi wezwanie Wniebowzięcia NMP. Od 1000 roku główna świątynia metropolii gnieźnieńskiej, nazywana „Matką kościołów polskich”. Miejsce pochówku świętego Wojciecha, głównego patrona Polski oraz miejsce pięciu koronacji królewskich. Siedziba prymasów Polski. Od 1931 roku jest bazyliką mniejszą. 16 września 1994 roku obiekt został wpisany na listę pomników historii.
Początki istnienia
Pierwsza chrześcijańska świątynia na terenie leżącym na podgrodziu na Wzgórzu Lecha została ufundowana za życia Mieszka I, a więc przed rokiem 992. Według tradycji przekazanej przez Jana Długosza fundatorką miała być Dąbrówka, pochowana tu w 977 roku. Odkryte relikty przedromańskiego kościoła grodowego Mieszka I, zachowane w podziemiach katedry, pozwalają określić jego formę przestrzenną jako tzw. rotundę prostą, składającą się z kolistej nawy o średnicy 9 metrów i apsydy wschodniej. Od strony północnej do rotundy dostawiony był aneks, być może o charakterze grobowym. Całość była orientowana na osi wschód–zachód. Kolejną fazę budowlaną reprezentuje drugi aneks, dobudowany do nawy rotundy od strony południowo-zachodniej. Dobudówkę tę ze względu na ukształtowanie przestrzenne i wielkość można interpretować jako aneks grobowy, w którym pochowano ciało świętego Wojciecha.
Między 7 a 15 marca 1000 roku do Gniezna przybył cesarz Otton III, aby pomodlić się przy grobie św. Wojciecha. Odbył się wtedy tzw. Zjazd gnieźnieński, na którym książę Polski Bolesław Chrobry i cesarz omawiali plany utworzenia wspólnego królestwa Niemiec, Francji, Rzymu, Anglii i Państw Słowiańskich. Utworzono archidiecezję gnieźnieńską i pierwszą metropolię kościelną w Polsce, podległą wyłącznie papieżowi. Pierwszym arcybiskupem został Radzim Gaudenty.
Katedra przedromańska
Przesłanki archeologiczne pozwalają założyć, że w 1 poł. XI w. w miejscu rotundy przystąpiono do budowy kamiennej bazyliki. Prawdopodobnie był to trójnawowy, beztranseptowy kościół bazylikowy, zamknięty od wschodu trzema apsydami, z nową przedromańską konfesją św. Wojciecha. Prawdopodobnie katedra nie posiadała wyróżnionego przęsła prezbiterialnego oraz pozbawiona była masywu zachodniego (była to więc bazylika bezwieżowa). Konfesja św. Wojciecha ulokowana była w geometrycznym środku całej budowli (in medio ecclesiae). Miała postać grobowej kaplicy, wytyczonej na planie kwadratu. Wewnątrz niej przy ścianie wschodniej znajdował się ołtarz z grobem z relikwiami. Boki tego ołtarza mogły ozdabiać trzy złote tablice, wywiezione później z Gniezna przez Brzetysława w 1038 roku. Na pograniczu nawy głównej i prezbiterium znajdował się tumbowy grobowiec Gaudentego (obecnie eksponowany w podziemiach).
W 1018 roku doszło do pożaru katedry, którą w ciągu siedmiu lat odbudowano. W 1025 roku koronował się w niej na króla Bolesław Chrobry, a po jego śmierci syn Mieszko II Lambert. W 1038 roku gród gnieźnieński zaatakował książę czeski Brzetysław I, niszcząc i ograbiając podgrodzia i katedrę.
Katedra romańska
Po najeździe Brzetysława odbudowano świątynię w stylu romańskim i konsekrowano w 1064 roku. Odbudowę przeprowadzono z częściowym wykorzystaniem fundamentów poprzedniej budowli. Całkowita długość budynku wynosiła 37 m. W 1076 roku na króla Polski koronował się w niej Bolesław II Szczodry. Po koronacji, do roku 1097 trwała rozbudowa, polegająca na wydłużeniu kościoła w dwóch kierunkach: na wschód poprzez wybudowanie nowego prezbiterium z nową apsydą i sporządzeniu nowego ołtarza głównego, postawieniu aneksu, a także wydłużeniu kościoła w kierunku zachodnim poprzez wybudowanie masywu z dwiema wieżami. Znajdowała się tutaj empora, przeznaczona dla panującego księcia i jego najbliższych. W rozbudowanej katedrze powstała nowa, romańska konfesja św. Wojciecha. Znajdowała się ona w środkowej części nawy głównej, w centrum romańskiej bazyliki. We wschodniej partii znajdowała się komora grobowa. Tuż na zachód od konfesji znajdowała się nekropolia arcybiskupów gnieźnieńskich, po której zachowało się zgrupowanie kilku dużych romańskich grobowców wziemnych, usytuowanych w jednym rzędzie. Wskazują one na fakt, że pasterze archidiecezji mieli prawo do pochówku w szczególnie uprzywilejowanej przestrzeni katedry ad Sanctos – przed konfesją swojego ideowego poprzednika, w niewielkiej odległości od jego relikwii. Z tego okresu pochodzą także pozostałości zabudowań monasterium, przylegających do północnej ściany katedry, zawierających prawdopodobnie kapitularz, refektarz i szkołę katedralną, odkryte w krypcie kaplicy Potockich.
W latach 1103–1104 odbył się synod z udziałem legata papieskiego związany z odnalezieniem i umieszczeniem relikwii św. Wojciecha w katedrze. Kilka lat później do grobu św. Wojciecha przybył książę Bolesław III Krzywousty. W 1127 roku w katedrze odbyły się uroczystości odnalezienia i umieszczenia w niej głowy św. Wojciecha. Około 1175 roku ufundowano brązowe Drzwi Gnieźnieńskie. W 1177 roku odbył się wielki zjazd, na którym książę Wielkopolski Mieszko III Stary wystąpił jako „dux totius Poloniae”. W 1192 roku, katedra wraz z sąsiadującymi zabudowaniami uległa pożarowi. Przy odbudowie rozebrano m.in. aneks zakrystyjny między apsydą północną i południową ścianą prezbiterium, a w jego miejsce pojawiła się zbiorowa mogiła, tzw. grobowiec Pięciu Braci Męczenników z płytą gipsową z tzw. inskrypcją ossa trium. Nastąpiła także destrukcja zabudowań monasterium. Po 219 latach, w 1295 roku odbyła się przedostatnia koronacja królewska w katedrze gnieźnieńskiej, gdy na króla koronował się książę Przemysł II. Pięć lat później do Gniezna zbrojnie wkroczył Wacław II Czeski i również koronował się na króla. Była to ostatnia koronacja w Gnieźnie. W 1331 roku Gniezno zaatakowali Krzyżacy, niszcząc świątynię.
Katedra gotycka
Budowa gotyckiej katedry w Gnieźnie zainicjowana została w 1342 roku przez arcybiskupa Jarosława Bogorię Skotnickiego. Z 26 marca 1350 roku pochodzi pierwsza informacja o erygowaniu przez Skotnickiego ołtarza w katedrze. Ten sam arcybiskup przyjął w 1358 roku wraz z całą kapitułą archikatedralną króla Kazimierza Wielkiego, który przyczynił się do rozbudowy Gniezna. Prace zorganizowano tak, by w ich trakcie część świątynia mogła nadal służyć wiernym. Gdy wznoszono prezbiterium, nabożeństwa i Msze święte odbywały się w oddzielonym i zabezpieczonym romańskim korpusie nawowym. Gdy zaczęto go wyburzać i stawiać nowy, ludzie modlili się w nowej, gotyckiej części prezbiterialnej. Arcybiskup w trakcie budowy wystawił najpierw w części wschodniej wydłużony trójprzęsłowy chór z zamknięciem w kształcie siedmiu boków z dwunastoboku i wielobocznym obejściem, a wkrótce i dobudowywanymi kaplicami grobowymi. Prezbiterium wybudowano ze ścianami podzielonymi poziomym gzymsem na dwie kondygnacje – arkadową i okienną. System konstrukcyjny chóru katedry stanowił kombinację układu filarowo-skarpowego z łukami oporowymi poprowadzonymi pod dachem obejścia. Wschodnia część świątyni wykonana została z kamienia ciosowego i cegły. Inicjator przedsięwzięcia nie doczekał zakończenia budowy, jego następcy nie poniechali jednak kontynuowania dzieła. Abp Janusz Suchywilk doprowadził do ukończenia budowy korpusu nawowego, a abp Bodzanta wyposażył gotycką katedrę w nowe ołtarze. W roku 1382 trwały już zaawansowane prace przy zadaszeniu i przesklepianiu korpusu. W pierwszej połowie XV wieku, gdy arcybiskupem gnieźnieńskim był Mikołaj Trąba trwała budowa jednej z wież, kapitularza, skarbca oraz kaplic przy nawie południowej. Od 1419 roku, w związku z nadaniem arcybiskupom gnieźnieńskim tytułu prymasa, świątynia stała się katedrą prymasowską. W drugiej połowie XV stulecia, za abp Jakuba z Sienna na belce tęczowej zawisł potężny krucyfiks, a przed prezbiterium stanęło nowe mauzoleum św. Wojciecha, ukryte pod kamiennym baldachimem wspartym na kolumienkach i ozdobione marmurową płytą z podobizną męczennika, którą wykonał rzeźbiarz Hans Brandt. W 1602 roku wykończona została wieża północna. Przebudowywano też nawy boczne i kaplice okalające prezbiterium, zmieniając ich wezwania i wzbogacając ich wnętrza o nowe, zgodne z duchem epoki elementy architektoniczne. W 1613 roku, za abp Jana Łaskiego w Gnieźnie wybuchł wielki pożar, który strawił niemal wszystkie zabudowania nie wyłączając kościołów. Katedra ocalała, jednak ogień uszkodził hełmy i drewnianą konstrukcję wież. W latach osiemdziesiątych XVII wieku w części prezbiterialnej katedry stanęła pozłacana konfesja wykonana na wzór tej, znajdującej się w Bazylice św. Piotra w Rzymie, a pod nią, na czarnym ołtarzu, srebrna trumienka z relikwiami św. Wojciecha.
W latach 1641–1652 prymas Maciej Łubieński przeprowadził przebudowę wnętrza świątyni w stylu barokowym. Kolejny wielki pożar wybuchł w Gnieźnie w sierpniu 1760 roku. Ogień uszkodził wieże i strawił dach katedry, co doprowadziło do zawalenia się sklepień nad prezbiterium i znacznego ich uszkodzenia nad nawą główną. W ciągu kilku następnych lat przebudowano wnętrze w stylu klasycystycznym z elementami stylu barokowego. Zainicjował je prymas Maciej Łubieński.
Do kolejnej, częściowej przebudowy świątyni doszło w latach siedemdziesiątych XVIII wieku. Na początku XIX stulecia, kiedy do Gniezna wkraczały wojska francuskie, katedrę zamieniono na krótko na magazyn zboża. Później nie podejmowano w niej żadnych istotnych prac budowlanych.
Historia współczesna
W 1931 roku Pius XI nadał katedrze tytuł bazyliki mniejszej. W 1939 roku po zajęciu Gniezna hitlerowcy początkowo zamknęli katedrę, a później urządzili w niej salę koncertową. 23 stycznia 1945 roku, dwa dni po wkroczeniu do Gniezna, katedra została ostrzelana przez Armię Czerwoną, co spowodowało pożar hełmów wież i dachów. Wokół tego pożaru przez lata trwały różne spekulacje. Władze komunistyczne twierdziły, że na wieżach znajdowali się jeszcze żołnierze niemieccy, którzy zaatakowali żołnierzy rosyjskich. Zeznania świadków i publikacje naukowe potwierdzają jednak tezę celowego ostrzału z czołgu, umiejscowionego na rynku. Pożar zniszczył hełmy wież oraz sklepienie w emporze międzywieżowej, a w następstwie tego również organy. Zawaleniu uległ również dach nad częścią południową nawy głównej, co zniszczyło stalle. Na przełomie lat 50. i 60. XX wieku odrestaurowano świątynię przywracając jej styl gotycki.
3 czerwca 1979 roku archikatedrę odwiedził Jan Paweł II. W 1992 ówczesny prymas kard. Józef Glemp został mianowany metropolitą warszawskim, a Gniezno na 17 lat straciło miano stolicy prymasowskiej). Nowym metropolitą gnieźnieńskim został abp Henryk Muszyński, który jest inicjatorem zjazdów gnieźnieńskich.
W 1996 roku ponownie zamontowano złocony, barokowy baldachim nad trumienką św. Wojciecha, który ukryty w pomieszczeniach wieżowych w czasie II wojny światowej, nie został przez Niemców wywieziony. Rok później do katedry ponownie przybył Jan Paweł II.
W 2015 roku w pomieszczeniach przywieżowych wieży północnej odnaleziono około 2000 papierowych dokumentów z XIV, XV i XVI wieku, obrazujących prace konsystorza generalnego, jedyny tego typu zbiór w Polsce.
14 kwietnia 2016 roku katedra była miejscem uroczystości jubileuszu 1050. rocznicy chrztu Polski, w której uczestniczył Episkopat Polski oraz najwyższe władze państwowe, z prezydentem Andrzejem Dudą na czele.
źródło: https://pl.wikipedia.org/
:: więcej zdjęć |>>>|
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz